Kazakistan’ın Nükleer Silahsızlanma Mücadelesi: Soğuk Savaş’tan Günümüze Kırmızı Hatlar
Kırmızı Hat programında bu hafta, Kazakistan’ın nükleer silahsızlanma kararının 20. yıl dönümünü ve Soğuk Savaş’ın nükleer silah yarışını ele alıyoruz. Hiroşima ve Nagasaki’de milyonlarca insanın hayatını değiştiren nükleer silahlar, Soğuk Savaş boyunca dehşet dengesinin simgesi oldu. Kazakistan’ın Semipalatinsk Poligonu, 40 yıl boyunca 456 nükleer denemeye ev sahipliği yaptı; 1,5 milyon insan radyoaktiviteden etkilendi. Bugün Kazakistan, nükleer silahlarını bırakarak dünyaya örnek olurken, Kuzey Kore, İran ve Pakistan gibi ülkelerdeki nükleer tehditler endişe yaratıyor. Soğuk Savaş’tan günümüze nükleer silahlanmanın kırmızı hatlarını, Kazakistan’dan izlenimlerle derinlemesine inceliyoruz.
Hiroşima ve Nagasaki: Nükleer Silahların İlk ve Son Kullanımı
Nükleer silahlar, tarihte ilk ve son kez 6 Ağustos 1945’te Hiroşima’da ve 9 Ağustos’ta Nagasaki’de kullanıldı. Hiroşima’ya atılan “Küçük Çocuk” adlı bomba, 15 dakikada 70 bin kişinin ölümüne neden oldu; bu sayı sonra 140 bine ulaştı. Nagasaki’ye atılan “Şişman Adam” ise 20 bin ton TNT eşdeğerinde patlamayla 100 bin kişiyi öldürdü. Radyasyonun uzun vadeli etkileri nedeniyle yüz binlerce insan daha hayatını kaybetti; hayatta kalanlar ve sonraki kuşaklar sakatlıklar ve kanserle mücadele etti. Bu felaket, nükleer silahların insanlık üzerindeki yıkıcı etkisini gözler önüne serdi ve Soğuk Savaş’ın nükleer yarışının temelini oluşturdu.
Soğuk Savaş’ın Başlangıcı: Dehşet Dengesi ve Nükleer Yarış
Soğuk Savaş, 1917 Bolşevik Devrimi ile temelleri atılan iki kutuplu dünyanın, İkinci Dünya Savaşı sonrası resmiyet kazanmasıyla başladı. 1947’de ABD’nin Marshall Planı’na, Moskova Komünform ile yanıt verdi. NATO ve Varşova Paktı ile dünya resmen kutuplara bölündü. Kore ve Vietnam savaşları, Süveyş Krizi ve uzay yarışı, bu gergin dönemin sembolleri oldu. Uzay yarışında Sovyetler ilk adımı atsa da, Neil Armstrong’un Ay’a inişiyle ABD noktayı koydu. Berlin Duvarı, casusluk faaliyetleri ve Demir Perde devrimleri, 50 yıl süren bu dönemin kilometre taşlarıydı. Ancak Soğuk Savaş’ın temelinde “dehşet dengesi” yatıyordu; her iki taraf da nükleer silahların yıkıcı gücünün farkındaydı ve bu denge, uzun bir barış dönemi olarak tarihe geçti.
Potsdam Konferansı: Nükleer Silahlanmanın İlk İşaretleri
Temmuz 1945’te Almanya’nın Potsdam kentinde düzenlenen konferans, İkinci Dünya Savaşı’nı sona erdirme çabalarının sonuncusuydu. İngiltere’den Churchill (sonra Attlee), ABD’den Truman ve Sovyetler’den Stalin’in katıldığı konferansta, barışın nasıl sağlanacağı, Doğu Avrupa’nın geleceği ve Boğazların statüsü gibi konular tartışıldı. Ancak Truman’ın Stalin’e, “Elimizde olağan dışı yıkıcı bir bomba var,” dediği iddia edilen konuşma, nükleer silahlanmanın başlangıcı oldu. ABD, Albert Einstein’ın önerisiyle başlayan atom bombası çalışmalarını Trinity denemesiyle tamamlamıştı. Stalin, Rus casusları sayesinde bu denemelerden haberdardı, ancak habersizmiş gibi davranarak Moskova’daki nükleer çalışmaları gizledi.
Semipalatinsk Poligonu: Kazakistan’da Nükleer Denemeler
Sovyetler Birliği, 29 Ağustos 1949’da Kazakistan’ın Semipalatinsk Poligonu’nda ilk nükleer denemesini gerçekleştirdi. “Joe 1” adlı 22 kilotonluk bomba, ABD’nin Hiroşima ve Nagasaki’deki gövde gösterisine yanıt oldu. 1949-1989 arasında burada 456 nükleer deneme yapıldı; 111’i atmosferde, geri kalanı yeryüzünde ve yer altında. Atmosferdeki denemeler, darbe dalgası, enerji dalgası ve radyoaktif serpintiyle büyük yıkım yarattı. Bölgedeki 1,5 milyon insan, lösemi ve kemik iliği kanseri gibi hastalıklarla mücadele etti. Deneme alanı, yerleşim yerlerine sadece 150 km uzaktaydı; bu mesafe, özellikle atmosfer denemeleri için yetersizdi ve çevreye ciddi zarar verdi.
Küba Füze Krizi: Nükleer Savaşın Eşiği
Ekim 1962’de Küba Füze Krizi, dünyayı nükleer savaşın eşiğine getirdi. ABD, Türkiye’ye Jüpiter füzelerini yerleştirmişti; buna karşılık Sovyetler, Küba’ya uzun menzilli füzeler konuşlandırdı. Amerikan casus uçakları Küba’daki füze üslerini tespit edince, Kennedy askeri müdahale sinyali verdi. Kruşçev, füzelerin savunma amaçlı olduğunu savundu. İki lider arasında yoğun mektup trafiği yaşandı; Kruşçev, Türkiye’deki Jüpiter füzelerinin kaldırılması karşılığında Küba’daki füzeleri sökeceğini taahhüt etti. Kennedy ise Küba’ya yönelik ablukayı kaldırıp işgal etmeyeceği güvencesini verdi. Kriz, nükleer denemelerin kısmi yasaklanması anlaşmasıyla sonuçlandı; atmosfer, uzay ve deniz altı denemeleri yasaklandı, ancak yer altı denemelerine izin verildi.
Soğuk Savaş’ın Sonu: Yıldız Savaşları ve Sovyetlerin Çöküşü
1980’lerin sonunda ABD Başkanı Ronald Reagan’ın “Yıldız Savaşları” projesi, Sovyet füzelerini uzayda yok etmeyi hedefleyen hayali bir fikirdi. Sovyetler Birliği, bu projeye yanıt vermeye çalışırken ekonomik olarak çöktü. 19 Ekim 1989’da Semipalatinsk’te yapılan 85 kilotonluk son denemeyle Sovyetler, nükleer gövde gösterisine veda etti. 1991’de Minsk Anlaşması ile Sovyetler Birliği dağıldı; Kazakistan dahil birçok ülke bağımsızlığını kazandı. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle dehşet dengesi yerini dengesizliğe bıraktı; nükleer silahlanma, Kuzey Kore, Pakistan ve Hindistan gibi istikrarsız bölgelere yayıldı.
Kazakistan’ın Nükleer Silahsızlanma Kararı: Dünyaya Örnek
Kazakistan, bağımsızlığını kazandığı 1991’de nükleer silahsızlanma yolunda tarihi bir adım attı. Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, 29 Ağustos 1991’de Semipalatinsk Poligonu’nu kapattı ve nükleer silahları bırakma kararını açıkladı. 1991 Almatı Deklarasyonu ile Kazakistan, Belarus, Rusya ve Ukrayna, Sovyet nükleer cephanelikleri üzerinde kontrol mekanizması kurdu. 1992’de Lizbon’da Stratejik Silahların Azaltılması Anlaşması imzalandı; Kazakistan, elindeki 1446 nükleer savaş başlığını Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu’nun denetiminde yok etti. Nazarbayev, “Nükleer silahları bırakmak caydırıcılığı yitirmek değil, çevremize güven veren bir ülke olduğumuzu gösteriyor,” dedi. 2009’da bu kararın 20. yılı kutlandı.
Semipalatinsk’in İzleri: Radyasyonun Uzun Vadeli Etkileri
Semipalatinsk’te yapılan 456 nükleer deneme, 1,5 milyon insanı doğrudan etkiledi. Atmosfer denemelerindeki radyoaktif serpinti, lösemi ve kemik iliği kanseri vakalarını artırdı. 12 Ağustos 1953’teki 400 kilotonluk deneme, büyük bir yıkıma neden oldu. Bölgedeki binalar, 150 km uzakta olmasına rağmen hasar gördü; granit taşlar eridi, çelik borular deformasyona uğradı. Bugün bile bölgede radyoaktivite riski sürüyor; kuşaktan kuşağa azalsa da sağlık sorunları devam ediyor. Semey’deki bir müze, denemelerin korkunç etkilerini gözler önüne seriyor; kriz geçirerek ölen bir köpeğin kalbi ve yanık domuz derisi gibi bulgular sergileniyor.
Günümüzde Nükleer Tehdit: Yeni Soğuk Savaş mı?
Bugün dünya, kendi varlığını yok edecek kadar nükleer silaha sahip. Kuzey Kore’nin nükleer denemeleri, Japonya ve dünyayı tedirgin ediyor. İran’ın nükleer çalışmaları, barışçıl olduğu iddiasına rağmen kaygı yaratıyor. Pakistan’daki nükleer silahların Taliban’ın eline geçme riski, küresel bir kabus senaryosu. ABD ve Rusya, 2009’da nükleer başlıklarını 7 yıl içinde 1500’e indirme anlaşması imzalasa da, ABD’nin füze kalkanı projesi ve Rusya’nın İran’a desteği yeni bir Soğuk Savaş’ın habercisi. Kazakistan’ın silahsızlanma kararı, bu ortamda daha da anlam kazanıyor.
Sonuç: Kazakistan’ın Barış Mesajı ve Nükleer Gelecek
Kazakistan, nükleer silahları bırakarak dünyaya barışçıl bir örnek oldu. Semipalatinsk’teki 40 yıllık nükleer denemeler, bölge halkını felakete sürükledi; ancak 20 yıl önce alınan silahsızlanma kararı, gelecek kuşakları korudu. Bugün Kazakistan, barışçıl nükleer enerji çalışmalarına odaklanarak enerji üretiminde emin adımlarla ilerliyor. Ancak küresel nükleer tehdit artıyor; Kuzey Kore, İran ve Pakistan’daki gelişmeler, yeni bir dehşet dengesizliği yaratıyor. Kazakistan’ın kırmızı hatları, dünyanın nükleer silahlardan arınma mücadelesine ilham veriyor.
Anahtar Kelimeler
KazakistanSilahsızlanma, SoğukSavaş, SemipalatinskPoligonu, NükleerDenemeler, HiroşimaNagasaki, DehşetDengesi, KübaFüzeKrizi, NükleerTehdit, YıldızSavaşları, RadyasyonEtkileri
