TAI/AgustaWestland T-129
T-129, TUSAŞ ve AgustaWestland ortak üretimi taktik keşif saldırı helikopteridir. ATAK programı çerçevesinde Türk Silahlı Kuvvetleri için Türkiye’nin coğrafi ve iklim koşullarına göre tasarlanmaktadır. Şu anda geliştirme aşamasındadır. T-129, AgustaWestland A-129 International (AW129) helikopterinin geliştirilmiş ve özgün sistemler içeren türevi olacaktır. Yaklaşık 3 milyar ABD doları tutarında olan bu proje sayesinde önemli teknoloji ve tecrübe birikimi sağlanacaktır.
Türkiye, taarruz ve keşif helikopteri tedarikinde, ihtiyacı olan platformun yerli imkânları azami ölçüde kullanarak Türkiye’de üretilmesi için ön çalışmaları Ekim 1995’te başlatmış ve proje için Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) görevlendirilmişti.[4]
Yaklaşık 12 yıl süren inceleme ve araştırma döneminden sonra, Savunma Sanayii İcra Komitesi’nin 30 Mart 2007 tarihli kararı ile İtalya menşeli AgustaWestland firmasının ATAK programı ihalesini kazanan firma olarak ilan edilmesinin ardından Nisan 2007’de Savunma Sanayi Müsteşarlığı’nca (SSM) ulusal havacılık kuruluşu Türk Havacılık ve Uzay Sanayi A.Ş. ana yüklenici olarak ilan edildi. Kara Kuvvetleri Komutanlığı’nın 51 adet taktik taarruz/keşif helikopterine sahip olması ile sonuçlanacak üretim programına ilişkin sözleşme 7 Eylül 2007’de imzalandı.[5] 24 Haziran 2008 tarihinde yürürlüğe giren projenin ana yüklenicisi TUSAŞ, alt yükleniciler AgustaWestland ve Aselsan şirketleridir.[6] ATAK projesinin süresi bu tarihten itibaren 114 ay olup, bu süre içerisinde 60’ıncı ayda ilk T-129 helikopterinin teslimatının gerçekleştirilmesi planlanmaktadır.[7] Kesinleşen 51 adet T-129 taktik keşif taarruz helikopterin üretimini içeren sözleşmenin toplam bedeli yaklaşık 3 milyar ABD doları teşkil etmekte, sözleşmede ilave 41 adetlik opsiyon da yer almaktadır. TUSAŞ’ın projedeki toplam payı 556 milyon ABD doları, Aselsan’ın payı 700 milyon ABD doları ve AgustaWestland firmasının payı 1.644 milyar ABD dolarıdır.[4] Yapılan sözleşme dahilinde Türkiye T-129 konfigürasyonunun fikri mülkiyetine ortak olmanın yanı sıra, üçüncü ülkelere (İngiltere ve İtalya hariç) doğrudan pazarlama ve satış haklarına sahiptir.[7]
ATAK programı azami ölçüde yerli teknolojileri ve üretimi içeren bir projedir. Bu proje ile geliştirilmekte olan T-129 %60 oranında yerli bir helikopter olacaktır. İhale sürecinde AgustaWestland firması Türkiye’nin istekleri lehine en çok taviz veren üretici olmuştur. Türk Kara Kuvvetleri için üretilecek olan T-129 helikopterleri doğal olarak 21. yüzyılın en gelişmiş aviyonik sistemleri ve silahları ile donatılacaktır. T-129 performans açısından Türkiye’nin mevcut AH-1 Süper Kobra helikopterlerinden daha ileridedir.[4] Tek kaynak üreticinin Türkiye olması ve bu vesileyle helikopter sanayiinde başlangıç için önemli bir adım atılması projeyi çok önemli kılmaktadır.[8]
Tasarımı
T-129 helikopterinin temel tasarımı itibarile tekerlekli olması, 5 palli rotora sahip olması ve kullandığı mühimmat açısından büyük avantajlar sağlaması bu ürünü Türk Silahlı Kuvvetlerindeki diğer helikopterlerden farklı yapmaktadır. Helikopter pilot ve silahçı olmak üzere 2 kişilik personel tarafından yönetilecektir.
A-129’la benzer gövdeye sahip olacak olan T-129, S-70 ve AH-64 gibi darbeye dayanıklılıklarıyla ünlü helikopterlerin sahip olduğu MIL-STD-1290 Düşme Dayanıklılığı Standartı’nda üretilecektir. İç yakıt tankları kendini onarmaya vakıf olarak delinme ve çatlamaya dayanıklı, yakıt akıtmayan standartlarda olacaktır. Motorlar iki ayrı bölümde olacak ve aralarında zırhlı bölüm bulunacaktır. Helikopterin transmisyonu 12.7 mm mermiye dayanıklı ve 30 dk. süreyle yağsız çalışabilecek kapasitede, rotor ve paller 12.7 mm mermiye karşı balistik korumaya sahip olacaklardır. Paller 15 cm kalınlığındaki ağaç dallarına çarpmalara dayanıklı şekilde üretileceklerdir.[3]
ATAK projesinde T-129 taarruz helikopterinin görev bilgisayarı en önemli birim olarak görülmektedir. Görev bilgisayarı ve yazılımları helikopter üzerindeki seyrüsefer, haberleşme, elektronik harp, hedef tespit, platform yönetimi ve silah yönetimi fonksiyonlarını bir bütün olarak yönetiyor ve pilotlara dijital kokpit üzerinden kumanda imkânı veriyor. T-129 helikopterinde ASELSAN ve TÜBİTAK tarafından tasarım çalışmalarına 2001 yılında başlanan ve 2007 yılında atış testleri AH-1S Kobra helikopterinde başarıyla tamamlanan özgün görev bilgisayarı kullanılacaktır.[9]
T-129 helikopteri ASELSAN özgün üretimi ASELFLIR-300T Gece/Gündüz Termal Görüş ve Hedefleme Sistemi, AVCI Kaska Monteli Nişangah Sistemi ile donatılacaktır.[10] Helikopter iletişimi ASELSAN üretimi MXF-484 U/VHF ve uzun menzilli HF-SSB telsizlerle sağlayacaktır. Gelecekte bu telsizler yine ASELSAN üretimi yazılım tabanlı telsizlerle değiştirilecektir.[3]
Helikopterin Elektronik Harp Sistemi (EHS) daha önce Aselsan ile SSM arasında imzalanan sözleşme kapsamında sağlanacaktır. EHS entegreli bir T-129 helikopterinde radar ikaz sistemi, füze ikaz sistemi, lazer ikaz sistemi, IR karıştırıcı sistem, karşı tedbir ışık atıcı, dost ve düşmanı ayırt edici birim bulunacaktır. Bu sistemlerin dizayn, test ve seri üretimleri ASELSAN ve MİKES şirketlerinin sorumluluğundadır.[3]
Bunların dışında helikopterde 40’a yakın yerli üretim cihaz yer alacaktır.[10]
T-129 helikopteri çift LHTEC CTS800-4 motoru ile donatılacaktır. Rolls-Royce ve Honeywell ortaklığı olan LHTEC firmasının hafif platformlar için geliştirdiyi CTS800 sınıfı bu motor dünyanın değişik askeri hava platformlarında kullanılmaktadır. Motor 35000 saatlik uçuş deneyimi ile dikkat çekmektedir. CTS800-4N motoru FADEC (Tam Sayısal Motor Kontrol Sistemi) özelliği sayesinde pilotun iş yükünü azaltmakta ve motorun bakım programını hafifletmektedir. Yapılan sözleşme çerçevesinde 96 milyon ABD doları tutarında söz konusu motor ve yedek parçaları Rolls-Royce firmasından 100 adet olarak sipariş edilmiştir. [11]
Aerodinamik yapıda yapılacak bazı değişikliklerin (burun, yan kanatçıklar, kuyruk parvanesi vs.) yanında, mevcut 8 adet Tow silah podlarının 12’ye çıkarılması planlanmaktadır. Ayrıca Stinger lançerlerinin montajında yenilik ve 5 eğik uçlu pervane kolunun olması (pal sayısı) sessizlik ve performans açısından helikopterin performansına katkı sağlayacak bir çok özelliklerden bir kaçı olarak ön plana çıkmaktadır.
Helikoptere Roketsan tarafından üretilen Hydra, Cirit roketi ve UMTAS tanksavar füzesinin de entegrasyonu planlanmaktadır. Hava unsurlarından savunma için FIM-29 Stinger füzesi entegre edilecektir. Helikopter yakın saldırı görevini 300 mermi kapasiteli TM-197 makineli top sistemi ile yapacaktır.[3]
T-129 ATAK helikopterinin konsept çizimi
Türkiye şartlarına uygun olarak tekrar yapılandırılacak olan T-129 tasarımının Sistem Şartları Gözden Geçirme aşaması Ocak 2009 yılında tamamlanmıştır.[12] Modernize edilip günümüzün şartlarına uyarlanmakta olan helikopterin ana yüklenicisi TUSAŞ ilk prototipin (P1) uçuş denemesini 2009 Eylül ayında başarıyla gerçekleştirdi.[1] ATAK projesinin 22’nci ayında Kritik Tasarım Gözden Geçirme’si yapılacak ve aviyonik entegrasyon ile helikopterin nihai konfigürasyonu doğrulanacaktır.[10] 2010 yılında denenecek P2 ve P3 prototiplerinin ardından, ilk TUSAŞ helikopteri T-129 P4 askeri sertifikasyona tabi tutulacak ve Türk Silahlı Kuvvetleri için üretilecek helikopterin ilk modeli olacaktır. Program aynı zamanda 2011 yılında uçacak P5 modelinin TUSAŞ tarafından yapılmasını da içermektedir.[12]
Üretimi [değiştir]
ATAK projesi çerçevesinde yüklenici firmaların görev dağılımı şu şekildedir:[2][3][13]
TUSAŞ: Program ve Sözleşme Yönetimi, Gövde Üretimi, Nihai Montaj, Uçuş Testleri, Eğitim, Entegrasyon, Lojistik Destek
Aselsan: Görev Bilgisayarı ve Yazılımının Üretimi, Aviyonik Sistemlerin Üretimi ve Entegrasyonu, Silah Sistemleri Tedarik ve Entegrasyou
AgustaWestland: Uçuş Performansı Şartlara Uygun Platform, Teknoloji Transferi, Yeni Motor Değişikliği, Otomatik Uçuş Kontrol Sistemi, Hava Aracı Durum İzleme Sistemi
Bu firmalar dışında Roketsan, TEI, Kale Kalıp, Alp Havacılık, MİLSOFT, STM gibi yerli firmaların da TUSAŞ ve Aselsan’ın alt yüklenicisi olarak projede görev almaları beklenmektedir.[3]
Envanterdeki mevcut AH-1 Cobra serisi helikopterlere eşlik edecek bu yeni helikopter Türkiye’de TUSAŞ’ın Ankara’daki tesislerinde üretilecektir. AgustaWestland 28 Mayıs 2009 tarihinde Türkiye’den gelen yetkililerin katılımı ile Italyada Cascina Costa’daki T-129 tesislerini resmi törenle hizmete açtı.[12]
Helikopter iki tipte üretilecektir:
T-129 TUC-1: özgün görev bilgisayarı, özgün elektronik harp ve karşı tedbirler sistemi, Aselsan ASELFLIR-300T elektro-optik gece/gündüz görüş ve atış sistemi, Thales yapımı kaske monteli nişangah sistemi, Hellfire II veya SpikeER tanksavar füzeleri
T-129 TUC-2: özgün görev bilgisayarı, özgün elektronik harp ve karşı tedbirler sistemi, Aselsan ASELFLIR-300T elektro-optik gece/gündüz görüş ve atış sistemi, Aselsan AVCI kaske monteli nişangah sistemi, Roketsan UMTAS ve Cirit tanksavar füzeleri[3]
T-129 helikopterinin ana silah sistemleri – UMTAS Uzun Menzilli Tanksavar Füzesi ve CIRIT Yarı Aktif Lazer Güdümlü Roket
T-129 helikopteriyle Azerbaycan, Birleşik Arap Emirlikleri, Malezya, Pakistan ve Ürdün’ün ilgi duymaları[14] helikopterin geniş bir pazara hitap edeceğini göstermektedir.
Test ve Geliştirme Süreci [değiştir]
Uzman helikopter pilotları ve silahçılarının da önerileri doğrultusunda, Türkiye’nin coğrafi koşullarına tam uyumluluk göstermesi amacıyla yapılmakta olan çalışma sonucunda, çok etkili bir dizayn ortaya çıkması beklenen proje kapsamında, test süreçleri aşağıdaki başlıklar altında yürütülecektir:
* Aviyonik ve Silah Sistemleri paketi’nin T-129 ATAK Helikopteri Sistem Performans Spesifikasyonu gereklerini karşılayacak şekilde helikoptere entegre edilmesi
* Aviyonik ve Silah Sistemleri Paketi’nin donanım ve yazılım entegrasyonu için gerekli tasarım ve üretim aktivitelerinin gerçekleştirilmesi
* Fonksiyonel Kabul Testleri
* EMI/EMC testleri
* Yer testleri
* Uçuş testleri
* Performans ve Uçuş Mekaniği analizleri
* Yapısal modifikasyon
* Uçuşa elverişlilik ve kalifikasyon işlemleri
* ASELSAN’ın tasarlayacağı sisteme yönelik olarak operasyonel, sistem/alt sistem ve fonksiyonel tanımlamaları
* Elektrik ve Grup-A Kiti modifikasyonu
* SEL Kabul Testleri, yer, uçuş ve EMI/EMC Testleri
* AgustaWestland ve ASELSAN’dan aldığı ELD Veri Paketi modüllerini (bakım ve pilot bilgi arşivi) birleştirerek, nihai T-129 helikopteri’nin ELD Veri paketini hazırlayacaktır.
* 19 Mart 2010 tarihinde Türkiye ile İtalya’nın birlikte geliştirdiği T129 ATAK tipi prototip helikopter test uçuşunda düştü. Düşen helikopterin enkazına ait görüntüleri yayınlayan Azzura televizyonu, kazanın Milano’nun 130 km kuzeyinde meydana geldiğini duyurdu. Helikopterin parçalara ayrıldığı kazada iki İtalyan pilotun ağır yaralandığı belirtildi.[15] Aylardır test uçuşları süren helikopterin düştüğü haberi, Türkiye’de şok etkisi yaptı. Ancak gerçek kısa sürede anlaşıldı. Düşen helikopter, Türk basın mensuplarının da ilk uçuşunu izlediği T-129 P1 değil, proje kapsamında deneme amacıyla kullanılan A-129 Mangusta’ydı. Projenin ana yüklenicisi TUSAŞ’tan yapılan açıklamada, “ATAK Programı geliştirme faaliyetleri kapsamında, test amaçlı helikopterler yedekli olarak planlanmış olup, ilk tespitlere göre program akışında bir değişiklik öngörülmemektedir” denildi.[16] Ancak gerçekte düşen P1 olmakla birlikte bu helikopterin ne A-129 ne de T-129 olduğu, geliştirme süreci için hazırlanmış olan karma bir ürün olduğu ortaya çıkmıştır.
* 15 Haziran 2010 tarihinde yapılan Savunma Sanayii İcra Komitesi toplantısının ardından yapılan açıklamada Kara Kuvvetleri Komutanlığı’nın acil ihtiyacını karşılamak üzere İtalyan AgustaWestland firmasından 9 adet A-129 Mangusta tipi saldırı helikopteri satın alınacağı duyuruldu. T-129 model ilk helikopterin 2013 yılında teslim edilmesi öngörülüyor. Ancak Mart ayında ilk helikopterin İtalya’daki uçuş testi sırasında düşmesi nedeniyle, teslimatta gecikme bekleniyor.[17]
* 8 Kasım 2010 tarihinde AgustaWestland firması 150 milyon avro bedelle 9 adet temel konfigürasyon T-129 taarruz helikopteri ve yedek parça siparişi aldığını açıkladı. Helikopterler TUSAŞ tesislerinde montaj edilecek ve 2012 ortalarında Türk Kara Kuvvetlerine teslim edilecektir. 51 adet taarruz helikopterini kapsayan ATAK projesininse şu anda Kritik Tasarım Gözden Geçirme aşamasında olduğu, prototip helikopterlerin üretiminin İtalya’da ve Türkiye’de devam ettiği, uçuşlarının 2011 Ocak ayında gerçekleştirileceği açıklanmıştır.[18]
* 4 Şubat 2011 tarihi itibarile, projede Kritik Tasarım Aşaması tamamlanmış olup 2011 yılının ilk yarısında uçuş testlerinin başlaması hedeflenmiştir.[2] T-129 taarruz helikopterinin P4 prototipinin montaj işlemleri TUSAŞ tesislerinde gerçekleştirildi.[19]
T-129 P1 Teknik Verileri [değiştir]
Fiziksel Özellikler[3][6]
Uzunluk 14.60 m
Yükseklik 3.40 m
Gövde Genişliği 4.50 m
Ana Rotor Çapı 11.90 m
Boş Ağırlığı 2,900 kg (6,400 lb)
Azami Kalkış Ağırlığı 5,000 kg (11,000 lb)
Azami Silah Yükü 1,200 kg (2,600 lb)
Mürettebat 2
Performans[3][6]
Azami Seyir Hızı 269 km/s (145 knots)
Azami Menzil 561 km (303 nm)
Ek Yakıt Tanklı Menzil 1000 km (540 nm)
Görev Yüklü İrtifa 3,048 m (10,000 ft)
Azami İrtifa 6,096 m (20,000 ft)
Tırmanma Hızı 13.97 m/s (2750 ft/dak)
Dayanım Süresi 3 saat
Motor Tipi ve Adedi 2 x CTS800-4A
Motor Gücü 2 x 1373 shp
Yakıt Kapasitesi 750 kg
Azami Güç/Ağırlık Oranı 550 hp/ton
